Thúc đẩy việc làm bền vững ở Việt Nam: tăng cường đối thoại trong chuỗi giá trị điện tử toàn cầu

Sự tăng trưởng nhanh chóng của lĩnh vực sản xuất sản phẩm điện tử của Việt Nam đã và đang chuyển đổi thị trường lao động và tạo số lượng việc làm đáng kể. Tuy nhiên khi nhiều cơ hội việc làm mới được tạo ra, điều kiện làm việc của lực lượng lao động có tay nghề thấp, đặc biệt là lực lượng lao động nữ làm những công việc lắp ráp cũng cần được quan tâm hơn. Kể từ năm 2015, ILO đã xúc tiến một cách tiếp cận hợp tác độc đáo trong lĩnh vực mà các doanh nghiệp đa quốc gia (DNĐQG) đóng vai trò chủ đạo này để kêu gọi sự hợp tác của tất cả các bên liên quan nhằm thúc đẩy việc làm bền vững.

Tài liệu dự án | Ngày 02 tháng 7 năm 2018

Một cách tiếp cận độc đáo

Chín mươi chín trên 100 doanh nghiệp điện tử lớn nhất đang hoạt động tại Việt Nam là công ty con của các DNĐQG nước ngoài. Những DNĐQG này có đóng góp to lớn cho công cuộc phát triển kinh tế của Việt Nam và tạo ra nhiều việc làm. Tuy nhiên, các doanh nghiệp Việt Nam lại phải đối diện với nhiều thách thức để trở thành một phần của các chuỗi giá trị toàn cầu do thiếu năng lực kỹ thuật và do họ chỉ thường tham gia sản xuất những sản phẩm đầu vào không thiết yếu như các nguyên liệu đóng gói. Sản phẩm của hầu hết các doanh nghiệp địa phương đòi hỏi công nghệ sản xuất ít tinh tế hơn như thiết bị chiếu sáng hay đồ điện tử gia dụng hướng đến thị trường nội địa.

Phòng Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam (Tổng LĐLĐVN), Bộ Lao động, Thương binh và Xã hội (Bộ LĐTBXH) và nhiều doanh nghiệp đã tham gia vào dự án của ILO (“Cải thiện Số lượng và Chất lượng Việc làm thông qua các phương thức thực hành lao động có trách nhiệm xã hội ở Việt Nam”, dự án MNED) do Chính phủ Nhật Bản tài trợ nhằm thúc đẩy các phương thức thực hành kinh doanh có trách nhiệm xã hội ở Việt Nam. Dự án phối hợp với các DNĐQG, các nhà cung ứng trực tiếp của họ và các đối tác xã hội để thúc đẩy việc áp dụng các nguyên tắc của Tuyên bố Ba bên của ILO về các Nguyên tắc liên quan đến Doanh nghiệp Đa quốc gia và Chính sách Xã hội (Tuyên bố DNĐQG).

Kể từ giai đoạn khởi động năm 2015, dự án đã theo đuổi cách tiếp cận song song bằng cách thúc đẩy đối thoại với các doanh nghiệp về trách nhiệm của họ, đồng thời tăng cường quản lý lao động công, đặc biệt là thanh tra lao động. Dự án cũng gắn kết đầu này với đầu kia của chuỗi giá trị, kết nối các chủ thể ở các cấp khác nhau nhằm thúc đẩy đối thoại thường xuyên - ở cấp độ doanh nghiệp, cấp ngành và cấp quốc gia và giữa nước nhà và nước sở tại của DNĐQG – thúc đẩy hành động chung có sự tham gia của tất cả các bên liên quan để cải thiện việc làm bền vững.

Từ phát triển một nền tảng kiến thức đến các hành động chung

Nhìn nhận được sự cần thiết phải có một nền tảng kiến thức vững chắc, cùng với các hoạt động nâng cao nhận thức, ILO đã tiến hành những nghiên cứu xem xét cách thức doanh nghiệp có thể cải thiện số lượng và chất lượng việc làm, đồng thời cải thiện năng lực của người lao động và mức độ tuân thủ luật lao động trong lĩnh vực điện tử. Nghiên cứu đã tiến hành phỏng vấn các DNĐQG và các nhà cung ứng của họ cũng như các cán bộ chính phủ, các tổ chức của người sử dụng lao động và người lao động và các bên liên quan chính trong ngành. Các hội thảo nâng cao nhận thức về Tuyên bố DNĐQG cũng đã được tổ chức ở miền bắc và miền nam Việt Nam, là một phần không thể tách rời của quá trình nghiên cứu định hướng hành động, nhằm tạo thông tin mới thông qua việc hợp tác với các bên liên quan đồng thời đưa ra các khuyến nghị về hướng đi tiếp theo.

Nghiên cứu thứ nhất xác định thực trạng của ngành và tìm cách giải quyết làm cách nào các doanh nghiệp có thể tăng số lượng và cải thiện chất lượng việc làm thông qua các phương thức thực hành lao động có trách nhiệm xã hội trong ngành điện tử của Việt Nam, xét đến hệ thống sản xuất xuyên quốc gia liên tục thay đổi khi Việt Nam ngày càng hội nhập sâu rộng hơn vào nền kinh tế toàn cầu. Nghiên cứu thứ hai phân tích điều kiện làm việc trong ngành điện tử của Việt Nam.

Tháng 9 năm 2016, Đối thoại Chính sách Cấp cao về tương lai của một ngành điện tử có khả năng cạnh tranh và có trách nhiệm xã hội ở Việt Nam với sự tham gia của hơn 80 đại diện từ các cơ quan chính phủ, các tổ chức của người sử dụng lao động và người lao động, các hiệp hội ngành và hiệp hội doanh nghiệp song phương, các doanh nghiệp điện tử Việt Nam và các DNĐQG đang hoạt động trong ngành. Hai nghiên cứu này của ILO là cơ sở cho việc thảo luận những thách thức và cơ hội mà ngành đối diện, xúc tiến một cuộc đối thoại dựa trên bằng chứng về những cách thức tối ưu hóa tác động của Đầu tư Trực tiếp Nước ngoài (FDI) và hoạt động của các DNĐQG đối với việc làm bền vững. Đối thoại cũng là cơ hội để cùng xây dựng một Kế hoạch Hành động để tạo ra nhiều việc làm có chất lượng hơn thông qua các phương thức thực hành lao động có trách nhiệm xã hội trong ngành. Những vấn đề chính bao gồm: việc các doanh nghiệp Việt Nam (đặc biệt là các doanh nghiệp vừa và nhỏ) bị gạt ra ngoài lề của các chuỗi giá trị điện tử toàn cầu; thiếu các kỹ năng phù hợp trong thị trường lao động địa phương; thiếu các cơ sở đào tạo và dạu nghề phù hợp và có chất lượng; điều kiện làm việc, đặc biệt là ở các doanh nghiệp vừa và nhỏ và sự thiếu nhất quán giữa các luật và chính sách ảnh hưởng đến hoạt động của các DNĐQG, doanh nghiệp Việt Nam và người lao động.

Mặc dù có những thách thức nêu trên, các đối tác của ILO thừa nhận các DNĐQG đã là một phần không thể tách rời của nền kinh tế và xã hội Việt Nam và đã được đặt ở vị trí đặc thù để có thể đóng góp hơn nữa cho sự phát triển bền vững và tăng trưởng toàn diện trong dài hạn thông qua các quan hệ đối tác để thúc đẩy các thực hành lao động có trách nhiệm xã hội. Tái khẳng định tầm quan trọng của đối thoại xã hội ở tất cả các cấp – trong nội bộ donah nghiệp, giữa người mua và nhà cung ứng và “ba bên mở rộng” có sự tham gia của chính phủ, các tổ chức của người lao động và người sử dụng lao động và các DNĐQG – sử dụng Tuyên bố DNĐQG của ILO như một khuôn khổ chính sách toàn diện, các đối tác của ILO thống nhất thành lập một Nhóm Công tác Ba bên Mở rộng về Thực hành Lao động có Trách nhiệm Xã hôi trong ngành Điện tử. Mục tiêu của Nhóm công tác này là thúc đẩy sự gắn kết về chính sách và hành động chung nhằm tăng cường đối thoại và các khung chính sách quốc gia giúp tạo thêm nhiều việc làm có chất lượng thông qua FDI và hoạt động của các DNĐQG, đồng thời khuyến khích sự gắn kết hơn nữa giữa hoạt động của doanh nghiệp với các ưu tiên phát triển của Việt Nam nhằm đạt được các kết quả về việc làm bền vững. ILO đóng vai trò then chốt trong việc xúc tiến đối thoại giữa nước chủ nhà và nước sở tại của các DNĐQG trong việc triển khai thực hiện Kế hoạch Hành động.

Thanh tra lao động thúc đẩy tuân thủ tốt hơn

Dựa trên nghiên cứu của ILO về tuân thủ pháp luật lao động trong các doanh nghiệp điện tử, Thanh tra Bộ LĐTBXH đã tham vấn của Tổng LĐLĐVN và VCCI xây dựng một chiến dịch cải thiện điều kiện làm việc trong ngành. Tháng 4 năm 2017, Bộ LĐTBXH phát động chiến dịch thanh tra lao động trên toàn quốc nhằm thúc đẩy thực thi luật lao động cũng như nâng cao nhận thức thông qua đối thoại cấp khu vực giữa người sử dụng lao động và người lao động về những thách thức chính về tuân thủ đã được xác định trong ngành như hợp đồng lao động, đối thoại tại nơi làm việc, thương lượng và thỏa ước lao động tập thể, thời giờ làm việc và làm thêm giờ, tiền lương, an sinh xã hội và an toàn vệ sinh lao động. Lần đầu tiên, tham vấn rộng rãi với tổ chức của người lao động (Tổng LĐLĐVN) và các tổ chức của người sử dụng lao động (VCCI và các hiệp hội doanh nghiệp) đã được tổ chức để thu thập ý kiến đóng góp cho việc dự thảo các báo cáo lập bản đồ rủi ro và một chiến lược quốc gia về tuân thủ pháp luật lao động trong ngành điện tử. Đến tháng 12 năm 2017, với sự hỗ trợ từ thanh tra Sở LĐTBXH, Liên đoàn Lao động cấp tỉnh và Ban Quản lý các Khu công nghiệp, gần 400 nhà máy đã được thanh tra trực tiếp, mẫu tự đánh giá ngành điện tử mới được xây dựng để báo cáo về những vấn đề cần quan tâm và mức độ tuân thủ đã được phân phát rộng rãi sau chiến dịch.

Xây dựng kỹ năng cho tương lai việc làm

Dự án cũng hỗ trợ một nghiên cứu khác về “khoảng trống về kỹ năng” và tương lai việc làm trong ngành điện tử, phát hiện của nghiên cứu đã được thảo luận trong cuộc đối thoại chính sách cấp quốc gia về tương lai việc làm vào tháng 12 năm 2016. Cuộc đối thoại chính sách này chú trọng xác định những khoảng trống hiện tại về kỹ năng trong thị trường lao động địa phương, một vấn đề được xác định là một trong những thách thức chính mà ngành điện tử phải đối mặt trong cuộc Đối thoại Chính sách Cấp cao được tổ chức vào tháng 9. Sự kiện này có sự tham gia của gần 150 đại biểu, bao gồm đại diện của tổ chức của người sử dụng lao động và người lao động, các học viện, viện nghiên cứu, cơ sở đào tạo, các doanh nghiệp, nhà tài trợ, truyền thông cũng như các cán bộ của ILO và các bên liên quan khác. ILO đã góp phần thúc đẩy sự phối hợp giữa các nhà hoạch định chính sách, người sử dụng lao động và các cơ sở đào tạo trong việc hiện đại hóa hệ thống phát triển kỹ năng phù hợp nơi làm việc thường xuyên thay đổi và những sáng kiến công nghệ mới.

Người sử dụng lao động đóng vai trò tiên phong

Ngày 20 tháng 10 năm 2017, VCCI và Hiệp hội ngành Điện tử Việt Nam (VEIA) đã thành lập Liên minh Doanh nghiệp Điện tử ở Việt Nam thúc đẩy các Phương thức thực hành Lao động có Trách nhiệm Xã hội với sự hỗ trợ của dự án. Liên minh tạo một nền tảng cho các DNĐQG, doanh nghiệp địa phương và các hiệp hội doanh nghiệp trao đổi các phương thức thực hành tốt tại nơi làm việc phù hợp với Tuyên bố DNĐQG. Liên minh cũng hướng tới việc thu thập và đại diện cho tiếng nói của ngành trong đối thoại chính sách ở phạm vi lớn hơn với các bên liên quan khác và cùng nhau thực hiện những hành động để giải quyết những thách thức mà ngành gặp phải.

Thông qua việc giới thiệu những sáng kiến mới giúp cải thiện năng suất, khả năng cạnh tranh và lợi nhuận của ngành điện tử, Liên minh Doanh nghiệp khuyến khích các DNĐQG tích cực đóng góp cho sự phát triển kinh tế và xã hội thông qua các phương thức thực hành lao động có trách nhiệm xã hội. Sự tham gia của các DNĐQG cùng với các nhà cung ứng của họ thông qua đối thoại thường xuyên giúp họ tăng cường khả năng cạnh tranh trong cả chuỗi giá trị và chứng minh một trường hợp rõ ràng về việc gắn kết các thực hành lao động có trách nhiệm xã hội với hoạt động của công ty. Hai hội thảo tham vấn đã được tổ chức để hỗ trợ cho 50 doanh nghiệp điện tử ở Thành phố Hồ Chí Minh (miền Nam Việt Nam) và Hải Phòng (miền Bắc Việt Nam) để củng cố mạng lưới và năng lực của những DNĐQG này và những nhà cung ứng của họ nhằm thúc đẩy các thực hành lao động có trách nhiệm xã hội.

Liên minh Doanh nghiệp này do tổ chức của người lao động dẫn dắt có thể khuyến khích thiết lập một nền tảng đối thoại cấp quốc gia về Trách nhiệm Xã hội của Doanh nghiệp (CSR) nằm ngoài phạm vi các hoạt động của ngành điện tử.

Một cách tiếp cận tổng hợp cho hợp tác phát triển hiệu quả

Thông qua sự phối hợp chặt chẽ giữa các dự án hợp tác phát triển khác nhau được triển khai tại Việt Nam, ILO đã tìm ra một cách tiếp cận tích hợp mới nhằm hỗ trợ các đối tác ba bên và các bên liên quan chính cải thiện năng suất, điều kiện làm việc và quan hệ lao động. ILO sẽ tiếp tục tìm tòi sự tổng hòa giữa dự án Khuôn khổ Quan hệ Lao động mới, dự án An toàn Vệ sinh Lao động, dự án Việc làm Tốt hơn và dự án MNED.

Hướng đi tiếp theo

Là một nội dung của dự án, ILO cũng sẽ phối hợp với công ty mẹ của các DNĐQG Nhật Bản do cách thức công việc được tạo ra ở Việt Nam được quyết định bởi các chính sách và phương thức thực hành của công ty mẹ. Các hội nghị bàn tròn đã và đang được phối hợp với Hiệp hội ngành Điện tử và Công nghệ Thông tin Nhật Bản (JEITA) tổ chức nhằm thảo luận về vấn đề việc làm và những thách thức về lao động mà các doanh nghiệp Nhật Bản gặp phải trong các hoạt động ở nước ngoài và vai trò của các công ty mẹ trong việc thúc đẩy việc làm bền vững trong hoạt động của họ trên toàn cầu.

Một diễn đàn đối thoại chính sách giữa nước chủ nhà và nước sở tại dự kiến sẽ được tổ chức vào tháng 5 năm 2018 để thảo luận những cơ hội hợp tác giữa Việt Nam và Nhật Bản trong việc tối đa hóa tác động đối với việc làm của các DNĐQG/FDI Nhật Bản.